فهرست مطالب

عنوان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- مقدمه

2- واگذاری امتیاز

3- مفاد امتیاز

4- مخالفین با قرارداد تالبوت

5- كارگزاران كمپانی در شهرهای مختلف:

فارس

تبریز

اصفهان

مشهد

تهران

6- آیت الله میرزای شیرازی و حكم تحریم

7- واكنش دولت در برابر حكم تحریم

8- آثار و نتایج نهضت تنباكو:

- افزایش قدرت علما

- بالا رفتن اعتماد به نفس مردم (بیداری ایرانیان و زمینه‌ای برای

انقلاب مشروطه)

- عقب نشینی استعمار

- پیامد سوء اقتصادی

- بی اعتباری امین السلطان و مرگ ناصرالدین شاه

9- جمع بندی

نهضت مردم ایران به رهبری روحانیت در واقعه تنباكو از درخشانترین صفحات تاریخ سیاسی معاصر ایران به شمار می‌رود و بیشتر مشروطه نویسان به دو جهت آن را مبداء و پیش درآمد انقلاب مشروطیت شمرده‌اند:

اولی اینكه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادی و شاه زبون و ناتوان تصور می كردند ولی به واسطة كامیابی در انقلاب انحصار تنباكو جرأت و جسارت پیدا كرده و فهمیدند در مقابل ارادة شاه و دولت می توان پایداری كرد و با یك قیام عمومی ممكن است منافع خود را حفظ كنند و شاه را كه صاحب اختیار كل و حاكم بر تقدیرات ملت است، مجبور به تسلیم نمایند و این فكر و اندیشه، تخمی از كامیابی در دل‌ها كاشت و در مقابل تسلیم و رضا در پیشگاه زور و قلدوری ، روح مقاومت و پایداری به وجود آورد. و دوم اینكه چون این نهضت عمومی بنا بر احكام علمای روحانی در سر تا سر ایران بر پا شد و با كامیابی آنها خاتمه یافت اقتدار زیادی نصیب آنان گردید و شاه و درباریان كه شكست خورده از این مبارزه بیرون آمدند بیش از پیش مرعوب نفوذ و قدرت روحانیت شدند و طبعاً نهضت مشروطیت هم كه به دستیاری عده‌ای از علما بزرگ و مرجع تقلید بر پا گشت قدرتیكه در نتیجة‌ انقلاب انحصار دخانیات نصیب روحانیون شده بود و اقتداریكه پس از آن واقعه بدست آورده بودند كمك شایانی در پیشرفت نهضت مشروطه و برقراری حكومت ملی نمود.

در واقع جنبش تنباكو مهمترین حركت اجتماعی مردم پیش از نهضت مشروطیت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعی بر یك امتیاز اقتصادی می‌ماند اما در واقع تجربه‌ای سیاسی برای نزدیك شدن و هماهنگی بین اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشی از روحانیون در مقابله با نفوذ اقتصادی و سیاسی قدرت های بیگانه در كشور بود از سوی دیگر آن را واكنشی در مقابل ضعف حاكمیت سیاسی و به گونه‌ای تحمیل نظر عمومی به دولت نیز می‌توان محسوب داشت. این نوع مخالفت علنی و جدی با نظام استبدادی قاجاری تا بدین وسعت و گستردگی تا وقوع تحریم تنباكو سابقه نداشت.

این نهضت سرآغاز مبارزة جدی و تقابل دو نهاد روحانیت و سلطنت به شمار می رود و با قیام روحانیت در مقابل امتیاز تالبوت ضربه سختی بر مشروعیت سلطنت وارد آمد و مقام شاهی كه تا آن زمان نوعی حقانیت معنوی نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله یاد می‌شد در مقابل با نهاد روحانیت به آسانی وجاهیت خود را از دست داد و این جنبش كه در پی واگذاری امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباكو در داخل و خارج از ایران به وجود آمد نتایج مطلوبی به بار آورد كه در این مقاله به طور مختصر به آن می پردازیم.

واگذاری امتیاز:

امتیاز تنباكو، یكی از امتیازاتی بود كه در اواخر قرن نوزدهم میلادی (اوایل قرن چهاردهم هجری) به یك كشور بیگانه (انگلیس) اعطا شد. مقدمات واگذاری این امتیاز در اثنای سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1889 م/ 1306 هـ. در لندن انجام شد، نمایندگان كمپانی انگلیسی به ایران آمد.

دولت انگلیس از همان آغاز ورود شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلی امتیاز را مأمور پذیرایی از هیأت ایرانی كرد، همو در جریان این پذیرایی اطلاعات خود را دربارة محصول تنباكوی ایران تكمیل نموده و به بحث و گفتگو در روند كارها پرداخت. [1]

تالبوت كه از منسوبان و نزدیكان لرد سالیسبوری صدر اعظم انگلیس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفیر انگلیس در ایران- و نیز میرزا ملكم خان در جریان بسیاری از مسائل ایرن قرار داشت و در پی اخذ امتیاز از شاه ایران بود، حمایت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه كه در این سفر به همراهی اعتماد السلطنه و عده ای دیگر در التزام شاه بودند، كارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاری امتیاز فراهم شده.[2]

قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارك شركتی ر ا دید كه به كمك آن به عملیات وسیعی در ایران دست زند و بدین قرار شركت رژی پا گرفت، در تأسیس این شركت سرمایه‌داران انگلیسی و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشكیل كامل شركت رژی و تأمین سرمایة‌(000/000/650) لیره و سفر تالبوت به ایران چند ماهی گذشت.

زمانی كه تالبوت از پاریس عازم ایران بود نامه‌ای به امین السطلان صدر اعظم ایران نوشت و در آن میزان رشوة پرداختنی را تعیین و تقبل كرد، ترجمة این نامه از این قرار است:

«اینجانب ماژور تالبوت تعهد می‌كنم كه برای حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار لیره استرلینگ بپرداریم. ده هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیاز رژی، ده هزار لیره دیگر از این مبلغ را از اولین روزی كه امتیاز رژی به موقع اجرا گذارده شد و بیست هزار لیرة بقیه را دو ماه پس از اجرای امتیاز نامة رژی ، پاریس 1889» [3]

از همین رو زمانی كه تالبوت وارد تهران شد به طور مخفیانه در سفارت انگلیس اقامت كرده و قرار امتیاز تنباكو را در 28 رجب 1307 هـ.ق ( 20 مارسی 1890 م) به امضاء شاه رسید.

مفاد امتیاز نامه :

الف) تعهدات دولت ایران نسبت به كمپانی:

1- خرید و فروش و عمل آوردن توتون و تنباكو در داخل و خارج كشور تا مدت 5 سال در انحصار تالبوت و شركا قرار می‌گیرد 2- صاحبان امتیاز به منظور تعیین مقدار توتون و تنباكو حق دارند آگاهی را ازپ زارعین كسب نمایند و دولت اسباب تسهیل آن را فراهم نماید، 3- حمل و نقل توتون و تنباكو به ایران قدغن است مگر به اجازة كمپانی، كسانی كه خلاف این قانون عمل كند مورد مجازات و سیاست قرار می‌گیرد. 4- دولت ایران متعهد می‌شود عوارض گمركی و سایر مالیات ‌هایی كه از توتون و تنباكو گرفته می‌شد تا مدت 50 سال افزایش ندهد.

5- صاحبان امتیاز می‌توانند تمام حقوق و امتیازهایی كه به ایشان داده شده به هركسی بخواهند واگذار كنند.

6- زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزدیكترین وكیل كمپانی اطلاع دهند،

7- زارعان می‌توانند محصول خود را پیش فروش كنند.

ب) تعهدات كمپانی نسبت به دولت ایران:

1- كمپانی موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی به عنوان حق انحصار به دولت ایران بپردازد. 2- عواید كمپانی پس از تعیین هزینه‌ها به علاوه پنج درصد كسر می‌شود و از مابقی یك چهارم به خزانه دولت پرداخت می‌شود 3- صاحبان امتیاز متعهد می‌شوند تمامی مقدار توتون و تنباكو را به صورت نقد خریداری كنند اما در مورد قیمت باید ما بین صاحبان امتیاز نامه و زارع موافقت و رضای طرفین ملحوظ شود. همچنین در ماده‌ای از این امتیاز نامه قید شده است كه در صورت بزو اختلاف بین دولت ایران و هیئت مدیره صاحبان امتیاز موضوع را به حكم مشترك ارجاع كنند و در صورت عدم موافقت به نظر این حكم ، داوری یكی از نمایندگان اتریش، آلمان یا آمریكا و مجارستان مقیم تهران را در نهایت بپذیرند. [4]

مخالفین با این قرارداد:

همانطور كه از مفاد قرارداد بر می آید سه گروه به طور مستقیم در معرض فعالیت 4 رژی قرار گرفتند. زارعین، تجار و حتی مصرف كنندگان كه توده مردم از هر طبقه را شامل می‌شد. امتیاز تالبوت به اقتصاد و زندگی عمومی هر شهر و منطقه‌‌‌ای كه در آن تنباكو كشت، خرید و فروش و مصرف می‌شد. آسیب رساند و دست اندركاران این محصول به ناگاه متوجه شدند كه در امر تولید كالای خود هیچ اختیاری ندارند و همه به بیگانگان فروخته شده‌ای .[5] و همة آنها جدول به فروشندگان و واسطه‌های یك كمپانی انگلیس شده‌اند كه در ازای دریافت حق العمل برای او كار كننده به خصوص اینكه در روزنامه ها نیز به نقادی مناد امتیاز نامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشریح نمودند در مقاله‌ای به انتقاد سیاسی از امتیاز نامه و دولتمردان ایرانی پرداخت و سیاست‌های اقتصادی آنها به شدت مورد استفاده قرار گرفت.

میرزا آقاخان كرمانی طی مقاله‌ای كه در روزنامه اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرار داد را تشریح می‌كند، در این مقاله در پاسخ به ادعای رژی كه این قرارداد به سود زارعین است چون محصول خود را نقد می‌فروشند میرزای كرمانی پاسخ می‌دهد زارع ایرانی همیشه محصول خود را نقدی فروخته و حتی به تجار پیش فروش می‌كرده و محصولش را هر طوری خواسته و به هر كس كه قیمت بشتری ارائه می‌داد می‌فروخت، سپس این ادعا كه شرایط رژی به سود زارعان تنباكو كار است پوچ و بی مورد است در این مقاله شرایط رژی عثمانی با قرارداد ایران مقایسه و توضیح داده شد كه در آن خصوص نیز سودی برای دولت در نظر گرفته نشده است و تجار ایرانی دستشان به كلی در معامله و صادرات بسته شده در حالی كه تجار عثمانی می‌توانستند، در صادرات توتون مشاركت كنند و نهایت آن كه این امتیاز منافعی به ملك و ملت عاید نخواهد كرد.[6]

طرح این مباحث اذهان تجار را در خصوص امتیاز نامه روشن می كرد و زمینه را برای اعتراض دولت فراهم می ساخت، بنابراین طبیعی بود كه قبل از همه صاحبان منافع یعنی تجار دست اندركار تنباكو، زبان به اعتراض بگشایند و آنها عرض حالی نوشته و برای شاه فرستادند و البته از سوی شاه توجهی به این اعتراض‌نامه‌ها نشد. بنابراین می‌بینیم كه یكی از دلایل اعتراض به این امتیازنامه (به خصوص از سوی تجار) دلیل اقتصادی بوده، البته در این امتیاز نامه علاوه بر ضرر اقتصادی و به یغما رفتن بنیة مالی ایران و واگذاری امور اقتصادی ملت به بیگانگان ، خطر دیگری كه جامعه را تحدید و مردم را نگران كرده بود. خطر استعمار فرهنگی بود كه به سبب گسترش فساد از طریق ورود تعداد زیادی از بیگانگان غیر مسلمان در كشور پدیدار شد. كه برخی مورخان تعداد آنها را تا 100 هزار نفر ذكر كرده‌اند.[7]

بعضی از اهداف این بیگانگان عبارت بود از تبلیغ دیانت مسیح در جامعه اسلامی، ترویج فساد و بی‌بند و باری از طریق ساختن اماكن فساد و مراكز عیاشی، تحقیر شخصیت زنان ایرانی در كارهای خودشان، «به طوری كه در تهران از هر گوشه و راهگذاری می‌گذشتی، زن مسلمان بودكه یكی دو طفل فرنگی را در بغل ، بسا می‌شد كه یك و دو طفل از دنبالش به زبان فارسی نه جان گویان می دویدند .» [8]

علاوه بر اینها ترویج بی‌حجابی و تضعیف عقاید و باروهای اسلامی با استفاده از زنان و دختران فرنگی بدون پوشش در معابر، مغازه‌ها، و بازار مسلمانان- همچنین این شرت تاجر ، به جای اینكه سرگرم تلاشهای تجاری خود باشد دست به اقدامات مشكوكی می‌زند كه هیچ ربطی با هدف وظیفه اش نداشت به این ترتیب كه از همان آغاز كار خود در مركز تهران باغ بزرگ ایلخانی را خریده و ساختمان عظیمی در آن پی می افكند و در گرداگرد باغ، چونان قلعه‌ای حصاری بلند می‌سازد. [9]

عباس میرزا ملك آرا برادر ناصرالدین شاه در این رابطه می‌نویسد:

«انگلیسها به ایران آمده مانند كه ایران را فتح كرده باشند با تمام بلاد مأمورین فرستادند و در هر بلدی سواری گرفتند كه اجرای احكام آنها را بنمایند و سوارها با مواجب كافی و اسبان اعلی و اسلحة جدید مسلح نمود . . . چون میدان را به این شدت خالی و بی مانع دیدند با رعایا در كمال سختی معامله نمودند و در هیچ محل ، اعتنایی به حكومت نكردند و از طرف امنای دولت كه همه از كمپانی رشوه خورده بودند، هر روز به حكام ولایات اوامر صادر می شد كه البته در پیشرفت كار امور مأمورین كمپانی، منتهای سعی را به جا آورد. . . .»[10]

علاوه بر اینها یكی دیگر از دلایل اعتراض مردم و علما و . . . به این امتیاز نامه ترس از خطر مستعمره شدن كشور با ورود خیل عظیم نیروهای بیگانه به مملت متعاقب انعقاد قرارداد، بوده است زیرا اگر این قرارداد نسخ نمی شد چه بسا ایران هم به سرنوشت هندوستان و دیگر مستعمرات انگلیسها دچار گردد. [11] از همین رو علما و روحانیون را در برابر تسلط اجانب به قیام واداشت. این امتیاز نامه بیش از هه دو قشر را حساس كرد: اول، تجار كه منافع اقتصادی خود را با خطر عظیم مواجه می‌دیدند. كه در این باره هما ناطق معتقد است كه «تجار از ابتدای تشكیل رژی با آن مخالفت نكردند زیرا رژی برای اینكه بتواند تجار را با خود همراه نماید و دلنگرانی‌های آنها را از میان بر دارد اقدام به فروش سهام شركت به آنان نمود، برخی از تجار نیز تمایل خود را به خرید سهام نشان دادند و حتی امین الضرب قول خرید دویست سهم را از شركت رژی می‌دهد ولی بعد، از خرید آن سرباز می‌زند زیرا آنها انتظار دانشتند تنباكو به عنوان یك تولید صنعتی رواج یابد بنابراین با آن مشاركت كردند ولی چون رژی به ترویج بنای ناسازگاری گذاشت و تجار نتوانستند از رژی سود ببرند با آن به مخالفت پرداختند.[12]»

دوم: علما از آن حیث كه این امتیازنامه را در چهارچوب تسط اجنبی بر شئونات یك كشور اسلامی ارزیابی می كردند و مقاصد دینی و حفظ هویت دینی را در مخاطره می دیدند. [13]

البته روسها نیز در مقابل این امتیاز به مخالفت برخاستند زیرا كمترین نتیجة‌ اعطای این امتیاز برای آنها پیشرفت سیاست انگلیس بوده كه با سیاست روسیه مغایرت داشت از همین رو آنها برای لغو این امتیاز نامه از هیچگونه عملی فروگذار نكردند.[14]

به طور كلی در جریان قیام تنباكو علاوه بر دست اندركاران تنباكو و توتون، همة قشرها و طبقات اجتماعی 100 از ارباب گرفته تا رعیت ، از بازری گرفته تا درباری – شركت جستند زیرا گذشته از عوامل مختلف (مذهبی، فرهنگی، اقتصادی) آنان در زندگی روزمره خود با این محصول بازاری سروكار داشتند و آن را استعمال می كردند ، آنها خواه و ناخواه در متن قیام قرار گرفته و بر قدرت نیروهای قیام كنندگان افزودند.